بررسی ساختار صادرات غیر نفتی ج.ا ایران: کیفیت، تنوع و پیچیدگی اقتصادی

امید رنجبر

دبیر میز سازمان­های منطقه ­ای و بین­ المللی

1- مقدمه:

ج.ا. ایران یکی از اقتصادهای درحال توسعه مبتنی بر منابع طبیعی (نفت و معادن مختلف) می­باشد. این عامل نوسانات شدید رابطه مبادله را طی سال­های متمادی به همراه داشته است. بر این اساس تنوع در ساختار تولیدی و سبد صادراتی کشور و حرکت به سمت تولید محصولات نهایی و با ارزش افزوده بزرگتر، یکی از ارکان مهم برای رشد پایدار اقتصاد ملی محسوب می­شود. جدیدترین رویکردی که در سال­های اخیر برای متنوع سازی سبد صادراتی کشورها استفاده شده است، رویکرد پیچیدگی اقتصادی و فضای محصول می­باشد.

مبنای فکری نظریه پیچیدگی اقتصادی آن است که فرایند توسعه اقتصادی، یادگیری تولید و صادرات محصولات پیچیده­تر است. بطوری­که فرایند توسعه اقتصادی به شدت به ظرفیت یک کشور برای انباشت توان­مندی­های مورد نیاز تولید محصولات مختلف و مهارت­برتر بستگی دارد. اگر کشورها در تولید کالاهایی مشابه کالاهای تولیدی اقتصادهای توسعه یافته تخصص پیدا کنند، احتمالاً رشد اقتصادی سریع­تری را تجربه خواهند کرد. به عبارت بهتر، کشورهای غنی ساختار تولیدی خود را با محصولات کشورهای ثروتمند و کشورهای فقیر ساختار خود را با محصولات کشورهای فقیر گره زده­اند. در یک کلام، کشورها به چیزی تبدیل می­شوند که تولید می­کنند.

در این گزارش سعی می­شود تا بطور مختصر ویژگی­های سبد صادراتی کشور از منظر تنوع (تعداد اقلام صادراتی)، کیفیت (ارزش واحد کالای صادراتی) و درجه پیچیدگی اقتصادی بررسی شود.

2- تحولات ارزش واحد کالای صادراتی

تحولات روند ارزش دلاری، حجمی (وزن) و ارزش واحد صادرات غیر نفتی ایران طی دوره 1390-1397 در نمودار (1) نشان می­دهد:

الف) ارزش صادرات کشور طی دوره 1390-1397 با رشدی 29 درصدی از 34 میلیارد دلار به 44 میلیارد دلار افزایش یافته است. اما ارزش صادرات در سال 1397 نسبت به سال 1396 کاهش سه میلیارد دلاری داشته است.

ب) حجم (ارزش وزنی) صادرات طی دوره 1390 تا 1397 از 66 میلیون تن به 117 میلیون تن افزایش یافته است (رشد 77 درصدی). ارزش وزنی صادرات در سال 1397 نسبت به سال 1396 کاهش 16 میلیون تنی داشته است.

ج) ارزش واحد صادرات که به نوعی حاکی از کیفیت کالای صادر شده توسط هر کشور می­باشد طی دوره از 0.5 در سال 1390 به 0.38 دلار به ازای هر کیلو در سال 1397 کاهش یافته است. این یافته حاکی از کاهش احتمالی رابطه مبادله به ضرر اقتصاد ایران می­باشد. یکی از دلایل این امر افزایش حجم صادرات مواد خام اولیه در سبد صادراتی کشور می­باشد.

نمودار 1: روند ارزش دلاری، حجمی (وزن) و ارزش واحد صادرات غیر نفتی ایران طی دوره 1390-1397

منبع: یافته­ های تحقیق

2- تحولات شاخص تنوع سبد صادراتی کشور

در نمودار (2) تنوع سبد صادراتی ج.ا. ایران طی دوره 1390-1397 نمایش داده شده است. شاخص تنوع سبد صادراتی در هر سال، از جمع تعداد کدهای هشت رقمی HS که به میزانی بیش از 100 هزار دلار توسط ج.ا. ایران به دنیا در آن سال صادر شده­اند، محاسبه شده است. همانطور که مشاهده می­شود در سال 1390، 1747 کد HS هشت رقمی به دنیا صادر شده­اند که این تعداد در سال 1392 به 1950 کد افزایش یافته است. از سال 1393 تا 1395 تنوع سبد صادراتی کاهشی بوده و به 1790 کد (در سال 1395) کاهش یافته است. طی دو سال اخیر روند تنوع سبد صادراتی افزایشی بوده و در سال 1397 به 2200 کد HS افزایش یافته است. افزایش تنوع سبد صادراتی به همراه کاهش سه میلیاردی ارزش صادرات در سال 1397 نسبت به 1396 نشان می­دهد که برای سال­های آتی پتانسیل خالی حداقل به میزان سه میلیارد دلار برای رسیدن به رکورد سال 1396 به اضافه پتانسیل صادراتی در 304 کد جدید وجود دارد که بایستی از آنها در جهت افزایش صادرات بهره گرفت. البته با تحلیل جزئی­تر می­توان ماهیت 304 کد نوظهور در سبد صادرتی را مشخص کرد.

نمودار (2): تنوع سبد صادراتی (اقلامی که بیش از 100 هزار دلار صادر شدند)

منبع: یافته­ های تحقیق                

در نمودار شماره (3) سهم شرکای عمده تجاری ج.ا. ایران که حدود 85 درصد صادرات کشور به این بازارها انجام می­شود (ارزشی معادل 18 میلیارد دلار)، نمایش داده شده است. همانطور که مشاهده می­شود، دو کشور چین و عراق مقصد حدود 40 درصد کالاهای صادراتی کشور می­باشند. یافته­ها در مورد تنوع سبد صاراتی کشورمان در دو کشور چین و عراق (نمودار شماره 4) نشان می­دهد، بخش اعظمی از صادرات 9 میلیاردی ج.ا. ایران به چین، در 145 قلم متمرکز شده است. اما صادرات 9 میلیاردی به عراق بواسطه صدور 1030 قلم کالا انجام شده است. این یافته ها حاکی از آن است که با وجود بازار بسیار بزرگ چین، اما به دلیل قدرت رقابت­پذیری اندک محصولات نهایی سرمایه­ای و مصرفی تولیدی کشورمان، درجه تنوع سبد صادراتی ما در این کشور بسیار پایین می­باشد و قسمت اعظم آن بر صادرات مواد اولیه نفتی و معدنی استوار است. در مقابل تنوع سبد صادراتی کشورمان به عراق بسیار قابل توجه می­باشد و با توجه به بازار رو به رشد این کشور، فرصت مهمی برای تنوع و عمق بخشیدن به سبد صادراتی کشورمان وجود دارد. دو کشور افغانستان و ترکیه از منظر ایجاد تنوع و عمق در سبد صادراتی در رتبه­های بعدی قرار دارند که می­توانند کمک شایان توجهی به صادرات کشورمان داشته باشند.

نمودار (3): مقاصد عمده کالاهای صادراتی ج.ا. ایران                                        

                                                                                                                     اعداد مندرج در کنار اسم کشورها ارزش صادرات به میلیارد دلار می­باشد.

منبع: یافته ­های تحقیق                

نمودار (4): تنوع سبد صادراتی ج.ا. ایران در مقاصد عمده صادراتی

(1) برای محاسبه تنوع سبد صادراتی، کدهای HS با صادرات بیش از 100 هزار دلار در سال در نظر گرفته شده ­اند. (2) منبع: یافته ­های تحقیق

4- تحولات شاخص پیچیدگی سبد صادراتی کشور

در نمودار (5) روند شاخص پیچیدگی سبد صادراتی ج.ا ایران طی دوره 1343-1396 نمایش داده شده است. شاخص پیچیدگی میزان دانش ضمنی مولد ( دانش و فوت و فن نهفته شده در ذهن افراد) و قابلیت­های مورد نیاز (زیر ساخت­های فیزیکی، توسعه یافتگی نهادی­های حکمرانی خوب، doing business، سرمایه گذری انسانی، فیزیکی و خارجی) برای تولید کالاها را نشان می­دهد. این شاخص در دامنه بین منفی چهار (4-) تا مثبت چهار (4+) در نوسان می­باشد. هر چه مقدار عددی شاخص پیچیدگی یک کالا بزرگتر باشد، نشان می­دهد، حجم بزرگ­تر و متنوع­تری از دانش مولد و قابلیت­ها برای تولید آن کالا احتیاج می­باشد. هرچه مقدار عددی شاخص پیچیدگی سبد صاداتی یک کشور بزرگتر باشد، نشان می­دهد که آن کشور قابلیت­ها و دانش مولد بیشتر و متنوع­تری در اقتصاد داخلی خود فراهم کرده است. بررسی­های تجربی نشان می­دهد، یکی از عوامل مهم تاثیرگذار بر رشد اقتصادی کشورها افزایش درجه پیچیدگی سبد صادراتی آنها می­باشد.

همانطور که در نمودار (5) مشاهده می­شود در تمامی سال­های 1343-1396، درجه پیچیدگی سبد صادراتی کشورمان منفی بوده است. این یافته حاکی از آن است که ترکیب سبد صادراتی فعلی کشورمان به دلیل پایین بودن درجه پیچیدگی اقتصادی، توان رشد افزایی چندانی در اقتصاد ملی ندارد به همین جهت نیاز به تحول اساسی در ساختار تولیدی و سبد صادراتی کشور احساس می­شود. تحولات این شاخص نشان می­دهد که بعد از سال 1386 که کاهش شدید در درجه پیچیدگی اقتصادی کشور به خاطر افزایش سهم نفت در اقتصاد ملی اتفاق افتاد، این شاخص روند صعودی داشته است. شایان ذکر است که مقدار عددی این شاخص برای کشوری مانند ترکیه در اغلب سال­های اخیر مثبت بوده است.

نمودار 5: تحولات شاخص پیچیدگی سبد صادراتی ج.ا. ایران طی دوره 1343-1396

                                                                                                                             (اعداد بالای هر دایره قرمز رنگ نشان دهنده سال شمسی می­باشد).

منبع:  داده های آماری وب سایت: http://atlas.cid.harvard.edu/ و یافته­ های تحقیق